بررسی کامل تاریخچه‌ عطر در ایران: از هخامنشیان تا زمان حال!

در دل فرهنگ و تمدن کهن ایران، روایتی شگفت‌انگیز از رایحه‌ها نیز نهفته‌ست. روایتی که با دود کندرها و عودهای معابد باستانی آغاز می‌شود، در دربار پادشاهان ساسانی و هخامنشی طنین‌انداز می‌شود، در بوستان‌های شعرای پارسی گلاب می‌شود و امروز، در قالب هنر عطرسازی مدرن ایرانی نفس می‌کشد.

تاریخچه‌ عطر در ایران، تنها تاریخ یک ماده خوشبو نیست، بلکه آیینه‌ای تمام‌نما از باورها، تجارت هنر و زندگی مردمی است که همواره آوازه‌ی عشق آن‌ها به زیبایی و شاعرانگی پیچیده‌ست. در این مقاله از شمس پرفیوم قصد داریم تا سفر رایحه‌های ایرانی را در اعماق تاریخ تا به امروز پی بگیریم.

تقسیم بندی های زمانی برای تاریخچه‌ عطر در ایران

تاریخچه عطر را باید در این دوره های تاریخی ایران جستجو کرد.

1. دوره باستان و هخامنشیان
2. اشکانیان و ساسانیان
3. پس از ورود اسلام
4. دوره صفویه
5. دوره قاجار
6. دوره پهلوی
7. دوره معاصر

در ادامه این مقاله تاریخچه عطر در ایران را در تمام این دوره های تاریخی ایران را باهم بررسی خواهیم کرد.

دوره باستان و هخامنشیان: عطر؛ نماد قدرت و آیین

در امپراتوری پهناور هخامنشی، عطر تنها برای خوشبو کردن نبود، بلکه نماد مقام، قدرت و وسیله‌ای برای ارتباط با عالم مقدس بود. منابع تاریخی، از جمله کتیبه‌های کشف شده در تخت جمشید، از سهمیه‌های ویژه «عطریات» برای پادشاه و درباریان خبر می‌دهند. این اسناد حاکی از یک سیستم توزیع منظم و باشکوه برای مواد معطر است.

ایرانیان باستان در استفاده از گلها، ریشه‌ها، صمغ‌ها و ادویه‌ها استاد بودند. و همین رایحه‌ها بود که مواد اولیه عطرهای ایرانی به خصوص عطر مردانه را تشکیل می‌دادند. گل محمدی یا رُز داماسکا که امروز نماد ایران است، ریشه در همین دوران دارد. عود یا همان چوب صندل، کندر، مورد، یاس، بنفشه و زعفران از دیگر مواد محبوب بودند.

در مراسم مذهبی زرتشتی، سوزاندن موادی مانند کندر و مورد برای پاکسازی فضا و رساندن دعاها به درگاه اهورامزدا مرسوم بودند که عطرها را دارای کاربردی آیینی می‌کردند. این عمل، که امروزه به شکل سوزاندن اسپند ادامه دارد، یکی از کهن‌ترین اشکال عطرکاری است.

پادشاهان و اشراف از روغن‌های معطر برای ماساژ بدن و عطریات مایع برای خوشبو کردن خود استفاده می‌کردند. برای همین عطرها در مراحل اولیه ورودشان به ایران با اشرافیت و سلطنت نیز گره خورده بودند. گفته می‌شود کوروش کبیر علاقه‌ی ویژه‌ای به عطر داشته و حتی اصول عطرسازی را به ایرانیان آموخته است. در ضیافت‌های سلطنتی، فضای تالارها با دود عود و بخورهای معطر آکنده می‌شد.

تاریخچه‌ عطر در ایران: اشکانیان و ساسانیان: ابداع انبیق و اوج‌گیری هنر عطرسازی

در دوران اشکانیان و به ویژه ساسانیان، هنر عطرسازی به اوج پیچیدگی و ظرافت خود رسید. ایران به دلیل قرار گرفتن در مسیر جاده ابریشم، نه تنها کالا، که فرهنگ و تکنولوژی را نیز مبادله می‌کرد. توسعه‌ی علوم و فنون در این زمانه بود که باعث شد ساسانیان در روش تقطیر برای استخراج اسانس‌ها پیشرفت‌های چشمگیری داشته باشند. اختراع «انبیق» توسط دانشمندان ایرانی، انقلابی در استحصال عطرهای خالص‌تر از گلها به پا کرد. این تکنیک، پایه‌ی عطرسازی مدرن شد.

مشهورترین عطر این دوران «غالیه» بودند که کاربردشان اغلب نمادین بود. این عطر که ترکیبی پیچیده از عنبر، صندل، مشک، عود و گلاب محسوب می‌شد، به شدت گران‌قیمت و مخصوص طبقه اشراف و دربار شاهنشاهی و استفاده ویژه از عطر زنانه بود. غالیه نه تنها یک عطر، که یک داروی تقویتی نیز به شمار می‌آمد.

ایرانیان مواد خام معطر را از هند، چین و عربستان وارد و پس از فرآوری، به صورت عطرهای نهایی به امپراتوری روم و دیگر نقاط صادر می‌کردند. این کار موقعیت ایران را به عنوان یک قطب عطرسازی و تجارت در جهان باستان تثبیت کرد.

تاریخچه‌ عطر در ایران پس از ورود اسلام: عطر، عرفان و تولد گلاب

با ظهور اسلام و گسترش آن در ایران، نگرش به عطر عمق بیشتری یافت. در احادیث و روایات اسلامی برای استفاده از عطر و پاکیزگی تأکید فراوان شده بود. این امر باعث شد عطر از انحصار دربار خارج شده و در زندگی عمومی مردم نیز نفوذ کند.

دانشمندان بزرگی مانند ابوعلی سینا، روش تقطیر با بخار را برای استخراج اسانس گل‌ها، به ویژه گلاب، به کمال رساندند و علم و عطر را بهم پیوند زدند. اختراع گلاب توسط ایرانیان برای اولین بار را به ابوعلی سینا نسبت می‌دهند. این کشف، دنیای عطر و پزشکی را متحول کرد. گلاب نه تنها یک عطر، که یک ماده دارویی و غذایی ارزشمند شد.

در ادبیات عرفانی ایران، رایحه‌ی خوش، نماد روح پاک و نشانی از عالم معنا بود. وقتی عارفی از «بوی جانان» سخن می‌گفت، تنها به یک عطر زمینی اشاره نداشت، بلکه از عطر ملکوتی و جذبه‌ی الهی سخن می‌راند.

سوزاندن عود در خانقاه‌ها برای تمرکز و تزکیه نفس نیز مرسوم بود. همچنین در همین تاریخ بود که ما می‌توانیم شکوفایی عطر را در ادبیات دنبال کنیم. شعرای بزرگی مانند حافظ، سعدی و مولوی با ظرافتی بی‌نظیر از عطر و رایحه در اشعار خود بهره بردند. بوی گل و سنبل، نسیم بهشت‌آسای بهار و عطر جان‌افزای می، همه نشان از جایگاه رفیع رایحه در ذهن و زبان ایرانی دارد.

دوره صفویه: عصر طلایی عطر و تجارت گلاب کاشان

دوره صفویه را می‌توان عصر طلایی و کلاسیک عطر ایرانی دانست. در این دوران، اصفهان به عنوان پایتخت، به یکی از مراکز اصلی تولید و تجارت عطر در جهان تبدیل شد. کشت گسترده گل محمدی در شهرهایی مانند قمصر کاشان و میمند فارس در همین دوره بود که آغاز شد. گلاب کاشان به کالایی صادراتی و بسیار ارزشمند تبدیل گشت و کاروان‌های تجاری آن را به سراسر جهان اسلام و حتی اروپا می‌بردند.

هنر عطرسازی در این دوره به اوج ظرافت رسید و عطرهای ترکیبی رونق گرفتند. ترکیب‌های پیچیده‌ای مانند «عود هندی» که مخلوطی از عود، عنبر و روغن‌های گلی بودند با «عنبرینه» که بر پایه عنبر بود در همین دوره تولید می‌شدند و انواع جدیدتری در ترکیبات «غالیه» با فرمول‌های مخفی در عطاری‌های اصفهان نیز ایجاد شدند.

در این دوره حرفه عطاری به یک صنف مهم و محترم تبدیل شد. عطّاران نه تنها فروشنده، که داروساز، پزشک و هنرمند بودند. آن‌ها رازهای ساخت عطرها را از پدر به پسر منتقل می‌کردند و دکان‌هایشان با عطرهای گوناگون و ظروف بلورین و چینی، خود نمادی از هنر و تجمل بود.

دوره قاجار: ورود ادکلن‌های اروپایی و تداوم سنت

در دوره قاجار، با افزایش ارتباطات ایران با اروپا، تحولات جدیدی در فرهنگ عطر رخ داد. برای اولین بار، عطرهای مایع و الکلی اروپایی با نام عمومی «ادکلن» به دربار و سپس به میان اشراف و ثروتمندان ایرانی راه یافت. این عطرها که اغلب رایحه‌های تازه و مرکباتی داشتند، در کنار عطرهای سنتی مانند گلاب و عود قرار گرفتند. با این حال، عطرهای سنتی همچنان پرطرفدارترین بودند و تداوم حضور خود را حفظ کردند.

همچنین بخوانید: نحوه تشخیص عطر اصل از عطر تقلبی

استفاده از «گوگرد» و حنای معطر شده با روغن‌های گلی برای آرایش مو و بدن، سوزاندن «اسفند» برای دفع چشم‌زخم و استفاده از «گلنار» و «حنا» در مراسم عروسی، از سنت‌های رایج این دوره بود. در اواخر دوره قاجار، اولین نشانه‌های تولید عطر به سبک مدرن در ایران پدید آمد، اگرچه هنوز به صورت انبوه و صنعتی نبود.

دوره پهلوی: صنعتی شدن و سلیقه دوگانه استفاده از عطر

در این دوره، عطرسازی ایران به طور کامل قدم به عصر مدرن گذاشتند. اولین کارخانه‌های تولید عطر و ادکلن در دوره‌ی پهلوی بود که در ایران تأسیس شدند. برندهایی مانند پاریس، عیار و ژیلت محبوبیت زیادی در میان مردم پیدا کردند و اولین عطر یونی سکس نیز وارد ایران شد. این کارخانه‌ها هم‌زمان به تولید عطرهای مدرن و گلاب و عطرهای سنتی می‌پرداختند.

در این دوره شاهد ایجاد یک سلیقه دوگانه بودیم که نشان از تلفیق فرهنگ‌ها می‌داد. از یک سو، مردم به عطرهای بین‌المللی مانند Chanel No.5 روی آوردند و از سوی دیگر، عطرهای وطنی با رایحه‌های آشنا مانند گل یاس، مریم و نرگس طرفداران خود را داشت. با همه‌ی اینها صنعت گلاب‌گیری ایران به صورت یک صنعت ملی و صادراتی قدرتمند درآمد و جایگاه خود را بیش از همیشه تثبیت کرد و نام ایران به عنوان تولیدکننده برترین گلاب جهان ثبت شد.

تاریخچه‌ عطر در ایران در دوره معاصر: رنسانس نیش‌سازی و بازگشت به ریشه‌های عطر و ادکلن

انقلاب اسلامی و سپس جنگ تحمیلی، برای مدتی صنعت عطر را راکد کرد، اما از دهه ۱۳۷۰ به بعد، شاهد یک رنسانس و شکوفایی دوباره در این عرصه بوده‌ایم. تحریم‌ها با اینکه ایجاد کننده‌ی محدودیت‌های زیادی بود اما باعث شد تا سرمایه‌گذاری و توجه به تولید داخلی افزایش یابد. این امر منجر به تولد نسل جدیدی از عطرسازان ایرانی شد که با دانش روز و با استفاده از مواد اولیه مرغوب داخلی مانند گل محمدی، یاس، بهار نارنج و زعفران به خلق عطرهایی با هویت کاملاً ایرانی پرداختند.

امروز برندهای ایرانی زیادی مانند بنیاد عطر ایران، بورس عطر، بویا و ده‌ها برند دیگر ظهور کرده‌اند که عطرهایی در سطح استانداردهای جهانی و با قیمت‌های بسیار بالا تولید می‌کنند. این عطرها اغلب «niche» یا خاص هستند و داستان‌محور و مفهومی طراحی می‌شوند.

{صحبت از عطر در دوران معاصر شد، بد نیست مقاله اخیر ما که درباره 8 عطر برتر مردانه در 2025 است را مطالعه کنید!}

جالب اینجاست که در عطرهای مدرن ایرانی، شاهد بازگشت به ریشه‌های تاریخی نیز هستیم. استفاده از رایحه‌های کهنی مانند عود، عنبر، صندل و کُمرود یا عطر خاک در ترکیب با نت‌های مدرن، امضای بسیاری از این عطرسازان شده است. عطر «مِه‌تاب» یک برند معروف ایرانی است که با رایحه‌های نوستالژیک خود شناخته می‌شود.

فرصت‌ها و چالش‌های زیادی در صنعت عطر ایران امروز وجود دارد. چالش‌هایی مانند واردات قاچاق و مشکلات مالیاتی که سنگ اندازی‌های زیادی می‌کنند، اما از طرفی، با بهره‌گیری از غنای فرهنگی و مواد اولیه بی‌نظیر، پتانسیل تبدیل شدن به یکی از قطب‌های مهم عطرسازی در جهان را دارد.

سخن پایانی درباره تاریخچه‌ عطر در ایران

تاریخچه عطر در ایران، داستانی پرفراز و نشیب و پر از عطر و رنگ است. این سفر از آتشکده‌های باستانی آغاز شد، در لابه‌لای صفحات دیوان حافظ و سعدی جاری گشت، در عطاری‌های سرپوشیده اصفهان نفس کشید و امروز در آزمایشگاه‌های مدرن عطرسازان جوان ایرانی به زندگی خود ادامه می‌دهد.

عطر برای ایرانیان تنها یک لوازم آرایشی نبوده و نیست؛ او یک همراه معنوی، یک داروی شفابخش، یک نماد فرهنگی و سرانجام، یک اثر هنری است. نفس کشیدن در این تاریخ رایحه‌ای، تنها استشمام یک بوی خوش نیست، بلکه شنیدن صدای تمدنی است که با زیبایی می‌زیست و با عطر، جاودانه شد. آینده عطر ایران، با تکیه بر این میراث غنی و نبوغ خلاق نسل جدید، به سوی افق‌های درخشان‌تری در حرکت است.

سوالات متداول درباره تاریخچه‌ عطر در ایران

منابع ما برای این مقاله:

iranchamber

tehrantimes